کم خونی چیست؟

بیماری کم‌خونی یک وضعیت پزشکی است که در آن، تعداد سلول‌های قرمز خون (RBC) و یا سطح هموگلوبین در خون کاهش یافته است. هموگلوبین پروتئینی است که در سلول‌های قرمز خون وجود دارد و به عنوان حامل اکسیژن از ریه‌ها به سراسر بدن عمل می‌کند. کم‌خونی می‌تواند به دلیل عوامل مختلفی مانند کمبود آهن، کمبود ویتامین، بیماری‌های مزمن، تلفات خونی و اختلالات وراثتی و… ایجاد شود.

برای تشخیص کم‌خونی یا آنمی، پزشک ممکن است انواع آزمایش خون نظیر شمارش سلول‌های قرمز، سطح هموگلوبین و میزان آهن و ویتامین‌های مربوطه را درخواست کند. درمان کم‌خونی بستگی به علت کم خونی و نوع کم خونی دارد، به عنوان مثال در صورتی که کم‌خونی به دلیل کمبود آهن باشد، ممکن است نیاز به مصرف اسید فولیک و مکمل‌های آهن داشته باشد. در برخی موارد، نیاز به تزریق خون و فراورده‌های خونی هم وجود دارد

درمان به موقع آنمی بسیار مهم است، زیرا در صورت‌عدم پیگیری و درمان، می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند بیماری‌های قلبی، نارسایی‌های تنفسی، تأخیر در رشد کودکان و… شود. لذا، آگاهی از نحوه تشخیص، درمان و پیشگیری از کم‌خونی بسیار حائز اهمیت است.

با توجه به آمارهای منتشر شده توسط سازمان بهداشت جهانی، در ایران میزان کم خونی در بین زنان باردار در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۱ درصد بوده است. همچنین، بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، در سال ۲۰۲۰، حدود ۱۳ درصد از جمعیت ایران، شامل ۱۷ درصد زنان و ۹ درصد مردان، از کمبود آهن رنج می‌برند که می‌تواند به کم خونی منجر شود. البته باید توجه داشت که این آمارها تنها بر اساس داده‌های موجود منتشر شده‌اند و می‌تواند به دلیل‌عدم گزارش و ثبت دقیق تمامی موارد، واقعیت میزان کم خونی در ایران بیشتر از این‌ها باشد. 

در سال‌های اخیر، تلاش‌های زیادی برای کاهش میزان کم خونی در ایران انجام شده است. به عنوان مثال، در سال ۱۳۹۶، برنامه ملی کاهش کم خونی در کودکان و زنان باردار با هدف کاهش میزان کم خونی در این گروه‌ها آغاز شد. در این برنامه، از طریق افزایش مصرف مواد غذایی حاوی آهن، توزیع قرص آهن و برگزاری کمپین‌های آموزشی و پیشگیری از کم خونی در بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی، سعی برای کاهش کم خونی در جامعه شد. با این حال، هنوز هم کم خونی یکی از مشکلات شایع در ایران است و نیاز به تلاش‌های بیشتر در این زمینه وجود دارد. موارد مهمی که باید به خاطر سپرد عبارتند از:

• اشکال خاصی از کم خونی از طریق ژن‌های شما منتقل می‌شود و نوزادان ممکن است از بدو تولد به آن مبتلا شوند.
• زنان بیشتر از آقایان در معرض خطر کم خونی فقر آهن به دلیل از دست دادن خون ناشی از قاعدگی و افزایش تقاضای خون در دوران بارداری هستند.
• افراد مسن بیشتر در معرض خطر کم خونی هستند زیرا احتمال ابتلا به بیماری کلیوی یا سایر بیماری‌های مزمن پزشکی در آن‌ها بیشتر است.
• انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد. همه علل و درمان‌های متفاوتی دارند. برخی از اشکال آنمی مانند کم خونی خفیف که در دوران بارداری اتفاق می‌افتد نگرانی عمده‌ای نیستند. اما برخی از انواع کم خونی ممکن است منعکس کننده یک بیماری جدی زمینه‌ای باشد

علائم کم خونی:

علائم کم خونی می‌تواند آنقدر خفیف باشد که شما حتی متوجه آن‌ها نشوید. بسته به علت کم خونی، علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• سرگیجه و احساس سبکی سر،
• ضربان قلب سریع یا غیر معمول
• سردرد
• درد، از جمله در استخوان ها، قفسه سینه، شکم و مفاصل
• مشکلات رشد، برای کودکان و نوجوانان
• تنگی نفس
• پوستی که رنگ پریده یا زرد است
• دست و پاهای سرد
• خستگی یا ضعف

انواع کم خونی

انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد و هر نوع آن علائم مشخصی دارد. برخی از انواع رایج کم خونی عبارتند از:

1.  آنمی ناشی از نارسایی کمبود آهن

2.  کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B۱۲

3.  کم‌خونی آپلاستیک

4. کم خونی همولیتیک

5.  کم‌خونی وراثتی

6.  کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن

آنمی ناشی از نارسایی کمبود آهن

شایع‌ترین شکل کم خونی، کم خونی فقر آهن است که به دلیل کمبود آهن، بدن گلبول‌های قرمز بسیار کمی تولید می‌کند. علت‌های شایع این کم خونی عبارتند از: تغذیه نامتعادل و رژیم غذایی کم آهن، کم توانی اقتصادی، قاعدگی سنگین و دشوار، اهدای خون مکرر، تمرینات استقامتی، برخی از شرایط و بیماری‌های گوارشی مانند: بیماری کرون، استفاده بیش از اندازه از داروهایی که پوشش روده را تحریک می‌کنند مانند: ایبوپروفن

این آنمی می‌تواند علائمی از جمله: خستگی، سرگیجه و سبکی سر و سرد بودن اندام‌های انتهایی مانند دست و پاها را ایجاد کند

کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B۱۲

ویتامین B۱۲ برای تولید گلبول‌های قرمز ضروری است. اگر فردی به اندازه کافی ویتامین B۱۲ مصرف یا جذب نکند، ممکن است، میزان تولید گلبول‌های قرمز او کاهش یابد

برخی از علائم این کم خونی عبارتند از: مشکل در راه رفتن، سردرگمی و فراموشی، مشکلات بینایی، اسهال و گلوسیت که به شکل زبانی صاف و قرمز است

کم‌خونی آپلاستیک

این وضعیت خونی نادر زمانی اتفاق می‌افتد که مغز استخوان نتواند به اندازه کافی گلبول‌های قرمز جدید تولید کند. اغلب در نتیجه یک بیماری خود ایمنی ایجاد میشود که به سلول‌های بنیادی در مغز استخوان آسیب می‌رساند. این کم خونی حتی با وجود داشتن سطح طبیعی آهن هم رخ می‌دهد.

این آنمی می‌تواند علائمی مانند: خستگی، عفونت‌های مکرر، بثورات پوستی و کبودی پوست داشته باشد

کم خونی همولیتیک

این نوع کم خونی زمانی اتفاق می‌افتد که گلبول‌های قرمز سریع‌تر از آنچه بدن می‌تواند آن‌ها را تولید کند، از بین می‌روند. شرایط مختلف سلامت و بیماری‌های مختلف سلامتی مانند بیماری‌های خودایمنی، عفونت ها، مشکلات مغز استخوان و بیماری‌های ارثی مانند بیماری سلول داسی شکل و تالاسمی می‌تواند باعث این امر شود.

کم خونی همولیتیک می‌تواند علائم زیر را ایجاد کند: سرگیجه، ضعف، زردی پوست، ادرار تیره، تب و درد شکم

کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن

بیماری‌هایی مانند بیماری کلیوی، سرطان و التهاب مزمن می‌توانند باعث کاهش تعداد سلول‌های قرمز خون شوند.

کم‌خونی وراثتی

برخی از اختلالات وراثتی مانند کم‌خونی سل‌های داسی شکل و آلفا تالاسمی می‌توانند باعث کاهش تولید سلول‌های قرمز خون شوند.

 

علت‌های کم خونی

بدن برای زنده ماندن به گلبول‌های قرمز خون نیاز دارد. آن‌ها هموگلوبین را حمل می‌کنند، پروتئین پیچیده‌ای که به مولکول‌های آهن می‌چسبد. این مولکول‌ها اکسیژن را از ریه‌ها به سایر قسمت‌های بدن حمل می‌کنند.

شرایط و بیماری‌های مختلف سلامتی می‌تواند منجر به سطوح پایین گلبول‌های قرمز و کم خونی شود.

انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد و هرکدام علت خاصی دارد. در برخی از افراد، تشخیص اینکه چه چیزی باعث کاهش تعداد گلبول‌های قرمز می‌شود دشوار است.

سه علت اصلی کم خونی عبارتند از:

از دست دادن خون

کم خونی فقر آهن شایع‌ترین شکل کم خونی است و از دست دادن خون علت غالب آن است. از دست دادن خون می‌تواند منجر به کاهش سطح آهن در خون شود و باعث کم خونی شود. هنگامی که بدن خون از دست می‌دهد، آب را از بافت‌های خارج از جریان خون می‌گیرد تا به پر نگه داشتن رگ‌های خونی کمک کند. این آب اضافی خون را رقیق می‌کند و تعداد گلبول‌های قرمز را کاهش می‌دهد. از دست دادن خون می‌تواند حاد (کوتاه مدت) یا مزمن (دراز مدت) باشد.

برخی از علل از دست دادن خون حاد عبارتند از: جراحی، زایمان و تروما و همچنین از دست دادن خون مزمن ممکن است ناشی از شرایطی مانند خون ریزی قاعدگی، زخم معده، اندومتریوز، سرطان یا نوع دیگری از تومور باشد.

سایر علل کم خونی ناشی از از دست دادن خون عبارتند از: بیماری‌های گوارشی، مانند هموروئید، سرطان یا ورم معده، استفاده از داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی مانند آسپرین و ایبوپروفن و خونریزی شدید قاعدگی

کاهش یا اختلال در گلبول‌های قرمز

مغز استخوان بافت نرم و اسفنجی در مرکز استخوان‌ها است و نقش اساسی در ایجاد گلبول‌های قرمز دارد. مغز استخوان سلول‌های بنیادی تولید می‌کند که به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها تبدیل می‌شوند.

تعدادی از بیماری‌ها می‌توانند بر مغز استخوان تأثیر بگذارند. یکی از آن‌ها لوسمی است، نوعی سرطان که باعث تولید گلبول‌های سفید بیش از حد و غیر طبیعی می‌شود. این امر تولید گلبول‌های قرمز را مختل می‌کند.

مشکلات مربوط به مغز استخوان نیز می‌تواند باعث کم خونی شود. به عنوان مثال، کم خونی آپلاستیک زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های بنیادی کمی در مغز وجود داشته باشد یا اصلا وجود نداشته باشد.

در برخی موارد، کم خونی زمانی اتفاق می‌افتد که گلبول‌های قرمز به طور معمول رشد نکرده و بالغ نمی‌شوند. این در افراد مبتلا به تالاسمی، نوعی کم خونی ارثی، اتفاق می‌افتد.

تخریب گلبول‌های قرمز

گلبول‌های قرمز معمولاً ۱۲۰ روز طول عمر دارند. با این حال، بدن ممکن است آن‌ها را قبل از تکمیل چرخه زندگی طبیعی خود در جریان خون از بین ببرد یا حذف کند.

کم خونی همولیتیک یک نوع بیماری خودایمنی است که در اثر تخریب گلبول‌های قرمز ایجاد می‌شود. زمانی اتفاق می‌افتد که سیستم ایمنی گلبول‌های قرمز را با یک ماده خارجی اشتباه گرفته و به آن‌ها حمله می‌کند.

برای تشخیص علل مختلف کم‌خونی، پزشک ممکن است آزمایش خون نظیر شمارش سلول‌های قرمز، سطح هموگلوبین و میزان آهن و ویتامین‌های مربوطه را درخواست کند. در صورتی که علت کم‌خونی از خونریزی ناشی باشد، پزشک ممکن است بررسی‌های تصویربرداری مانند اندوسکوپی و کلونوسکوپی را نیز در نظر بگیرد. به طور کلی، تشخیص صحیح علت کم‌خونی بسیار حائز اهمیت است زیرا درمان آن به دقت و تخصص پزشک بستگی دارد.

تشخیص کم خونی

راه‌های مختلفی برای تشخیص کم خونی وجود دارد، اما رایج‌ترین روش شامل آزمایش خون به نام شمارش کامل خون (CBC) است. این تست تعدادی از اجزای خون را اندازه گیری می‌کند، از جمله:

سطح هماتوکریت، که شامل مقایسه حجم گلبول‌های قرمز با حجم کل خون است، سطح هموگلوبین، شمارش RBC

CBC می‌تواند نشانه‌ای از سلامت کلی یک فرد باشد. همچنین می‌تواند به پزشک در تصمیم گیری برای بررسی شرایط زمینه‌ای مانند لوسمی یا بیماری کلیوی کمک کند.

اگر سطوح RBC، هموگلوبین و هماتوکریت کمتر از حد معمول باشد، فرد احتمالاً نوعی کم خونی دارد. با این حال، ممکن است سطوح یک فرد سالم از این محدوده خارج شود. CBC قطعی نیست، اما یک نقطه شروع مفید برای پزشک برای تشخیص دقیق است.

گاهی اوقات، افراد می‌توانند به تنهایی با تغییرات رژیم غذایی از کم خونی پیشگیری یا آن را مدیریت کنند. سایر انواع کم خونی نیاز به پروتکل‌های درمانی مهم‌تری دارند و برخی بدون درمان می‌توانند تهدید کننده زندگی باشند. اگر فردی به طور مداوم احساس ضعف و خستگی می‌کند، باید برای آزمایش و تشخیص به پزشک مراجعه کنند

درمان کم خونی 

طیف وسیعی از درمان‌ها برای کم خونی وجود دارد. هدف هر کدام از آن‌ها افزایش تعداد گلبول‌های قرمز فرد است که باعث افزایش میزان اکسیژن در خون می‌شود.

درمان مورد نیاز بستگی به نوع کم خونی فرد دارد. درمان اشکال رایج کم خونی شامل موارد زیر است:

کم خونی ناشی از فقر آهن: مکمل‌های آهن و تغییرات رژیم غذایی می‌تواند کمک کننده باشد و پزشک در صورت وجود علت خونریزی بیش از حد را شناسایی و برطرف می‌کند.

کم خونی ناشی از کمبود ویتامین: درمان‌ها می‌تواند شامل قرص‌ها، ویال‌ها و شربت‌ها و تزریق ویتامین B۱۲ باشد.

تالاسمی: درمان‌ها شامل مکمل‌های اسید فولیک، شلات کننده‌های آهن مانند دفروکسامین، و برای برخی افراد، انتقال خون و پیوند مغز استخوان است.

کم خونی ناشی از بیماری مزمن: پزشک بر مدیریت و درمان بیماری زمینه‌ای تمرکز می‌کند.

کم خونی آپلاستیک: درمان کم خونی آپلاستیک شامل تزریق خون یا پیوند مغز استخوان است.

کم خونی سلول داسی شکل: پزشکان این مشکل را با اکسیژن درمانی، داروهای مسکن و مایعات داخل وریدی درمان می‌کنند. آن‌ها همچنین ممکن است آنتی بیوتیک، مکمل اسید فولیک، تزریق خون و یک داروی ضد سرطان به نام هیدروکسی اوره را تجویز کنند.

کم خونی همولیتیک: برنامه درمانی ممکن است شامل داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی، درمان عفونت‌ها و پلاسمافرزیس باشد که خون را فیلتر می‌کند.

رژیم غذایی

اگر کمبودهای تغذیه‌ای عامل کم خونی باشد، مصرف بیشتر و با میزان مناسب غذاهای غنی از آهن می‌تواند کمک کننده باشد.

برخی از منایع غذایی سرشار از آهن شامل موارد زیر میباشند:

غلات و نان غنی شده با آهن، سبزیجات برگ سبز مانند کلم پیچ، اسفناج و شاهی، حبوبات و لوبیا، برنج قهوه‌ای، گوشت‌های سفید یا قرمز، آجیل و دانه‌های خوراکی، ماهی، توفو، تخم مرغ، میوه‌های خشک، از جمله: زردآلو، کشمش و آلو

عوامل خطر کم خونی

کم خونی می‌تواند در افراد در هر سن، جنس و قومیت رخ دهد. با این حال، عوامل زیر خطر ابتلا به نوعی از بیماری را در فرد افزایش می‌دهد:

نارس به دنیا آمدن، قاعدگی، باردار بودن، زایمان، مصرف رژیم غذایی کم ویتامین، مواد معدنی و کم آهن ، مصرف داروهایی که پوشش معده را ملتهب می‌کنند، مانند NSAID‌هایی چون ایبوپروفن، داشتن سابقه خانوادگی کم خونی ارثی، داشتن یک اختلال روده‌ای که بر جذب مواد مغذی تأثیر می‌گذارد، از دست دادن خون، داشتن یک بیماری مزمن مانند ایدز، دیابت، بیماری کلیوی، سرطان، آرتریت روماتوئید، نارسایی قلبی یا بیماری کبد

عوارض‌عدم درمان آنمی

عدم درمان آنمی می‌تواند منجر به مشکلات جدی در بدن شود. در ادامه به برخی از عوارض احتمالی آنمی ناشی ازعدم درمان آن پرداخته خواهد شد.

1.  مشکلات قلبی

آنمی باعث کاهش تعداد سلول‌های قرمز و کمبود هموگلوبین در خون می‌شود که می‌تواند باعث کاهش میزان اکسیژن در بدن شود. این مسئله می‌تواند منجر به مشکلات قلبی مانند افزایش ضربان قلب، افزایش خطر بروز بیماری‌های قلبی، و در برخی موارد حتی نارسایی قلبی شود.

2. تأخیر در توسعه کودکان

کودکان با آنمی ممکن است در رشد و توسعه جسمی و ذهنی خود تأخیر داشته باشند. کمبود اکسیژن در بدن می‌تواند باعث کاهش توانایی رشد و توسعه کودکان شود، بنابراین درمان زودهنگام آنمی در کودکان بسیار حائز اهمیت است.

3. مشکلات تنفسی

آنمی باعث کاهش میزان اکسیژن در خون می‌شود که می‌تواند باعث مشکلات تنفسی مانند تنگی نفس، سرفه و خلط شود.

4. مشکلات در دستگاه گوارش

آنمی باعث کاهش توانایی بدن در تولید سلول‌های قرمز و ترشح هموگلوبین می‌شود که می‌تواند باعث مشکلات گوارشی مانند نفخ، یبوست و درد شکم شود.

بنابراین، هرچه زودتر درمان آنمی شروع شود، عوارض آن را می‌توان کاهش داد و بهبودی را تسریع کرد. بهتر است در صورت بروز هرگونه علائم آنمی یا داشتن عوامل خطر، به پزشک مراجعه شود تا تشخیص دقیق و درمان مناسب به انجام برسد.

پیشگیری و مدیریت کم خونی

آنمی یک بیماری پزشکی است که می‌تواند با پیشگیری و مدیریت مناسب کاهش یابد. در اینجا چندین راهکار برای پیشگیری و مدیریت آنمی بیان شده است:

1.  رعایت تغذیه سالم

مصرف یک رژیم غذایی مناسب و تنوع در مصرف مواد غذایی غنی از آهن، ویتامین B۱۲، ویتامین C و اسید فولیک می‌تواند به کاهش خطر بروز آنمی کمک کند. مواد غذایی مانند گوشت، مرغ، ماهی، سبزیجات، میوه‌ها، تخم مرغ و غلات غنی از این مواد مغذی می‌باشند.

2. مصرف مکمل‌های غذایی

در صورتی که برای شما سخت است که مواد غذایی غنی در آهن و ویتامین‌ها را به رژیم غذایی خود اضافه کنید، ممکن است نیاز داشته باشید تا مکمل‌های غذایی دریافت کنید. برای مثال، شخصی که دچار کم‌خونی فقر آهن است، مکمل‌های آهن را می‌تواند دریافت کند.

3. پیگیری با پزشک

در صورتی که شما تاریخچه بیماری‌های خونی، اختلالات گوارشی یا بارداری دارید، یا داروهایی مصرف می‌کنید که ممکن است باعث کاهش جذب آهن شوند، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید تا برای شما راهکارهای مناسبی ارائه دهد.

4. مدیریت بیماری‌هایی که می‌تواند باعث کاهش تولید سلول‌های قرمز شود

بیماری‌هایی مانند کم‌خونی فقر آهن و بیماری‌های خونی مانند کم‌خونی همولیتیک می‌توانند باعث کاهش تولید سلول‌های قرمز شوند. درمان این بیماری‌ها می‌تواند به کاهش خطر بروز آنمی کمک کند.

5. مدیریت زندگی روزمره

تغییر در رفتارهای روزمره مانند تغییر در رژیم غذایی، تمرین منظم، کاهش تنش و استرس و آسودگی در خواب می‌تواند به کاهش خطر بروز آنمی کمک کند.

همچنین، درمان و مدیریت آنمی شامل تغییر در روش زندگی و جلوگیری از عود بیماری است. مصرف مکمل‌های غذایی، تغییر در رژیم غذایی، تمرین منظم، کاهش تنش و استرس، و مراقبت مناسب از بیماری‌های مزمن مانند دیابت و بیماری‌های قلبی می‌تواند به کاهش خطر بروز آنمی کمک کند.

در نهایت، برای پیشگیری از بروز آنمی، توصیه می‌شود تا از رژیم غذایی مناسب و غنی از مواد مغذی استفاده شود، به دنبال اختلالات خونی یا بارداری باشید، و در صورت نیاز، مکمل‌های غذایی مصرف کنید.

با اینکه آنمی یک بیماری شایع است، اما با رعایت تغذیه سالم، مصرف مواد غذایی غنی در آهن و ویتامین‌های مورد نیاز، مدیریت بیماری‌هایی که می‌توانند باعث کاهش تولید سلول‌های قرمز شوند، و پیگیری با پزشک می‌توان از بروز آنمی جلوگیری کرد.

در صورتی که شما علائمی از آنمی مانند خستگی شدید، ضعف، سرگیجه، تنگی نفس و بی‌رنگی پوست تجربه می‌کنید، بهتر است به زودی به پزشک خود مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب آنمی می‌تواند به جلوگیری از عوارض جانبی جدی از جمله آسیب به قلب و مغز کمک کند.

بنابراین، برای حفظ سلامتی و جلوگیری از بروز آنمی، توصیه می‌شود که رژیم غذایی مناسبی را رعایت کنید، مصرف مواد غذایی غنی در آهن و ویتامین‌های مورد نیاز را افزایش دهید، و در صورت نیاز به مصرف مکمل‌های غذایی و پیگیری با پزشک خود توجه کنید. همچنین، مدیریت بیماری‌های مزمن و جلوگیری از عود بیماری نیز می‌تواند به کاهش خطر بروز آنمی کمک کند

 

دکتر امیرحسین گیتی نورد