تحقیقات جدید درباره تاثیر قهوه بر افسردگی چه می‌گویند؟

بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت (World Health Organization)، حدود ۵.۷ درصد از تمام بزرگسالان جهان، یعنی جمعیتی بالغ بر ۳۳۲ میلیون نفر، با افسردگی دست‌وپنج نرم می‌کنند. برای بسیاری از این افراد، داروهای تجویزی استاندارد حکم آبی بر آتش را دارد و علائم را تسکین می‌دهد. اما قضیه برای همه به این سادگی نیست؛ برای کسانی که بدنشان به داروهای معمول پاسخ نمی‌دهد، باید به سراغ روش‌های درمانی جایگزین رفت.

دکتر ما-لی وانگ (Ma-Li Wong)، روان‌پزشک و یکی از نویسندگان مقاله «آدنوزین به عنوان مسیر متابولیک مشترک اثر ضدافسردگی سریع: پارادوکس قهوه» در نیویورک، این موضوع را چنین شرح می‌دهد:

"کتامین و شوک‌درمانی الکتریکی (ECT) عمدتاً زمانی به کار گرفته می‌شوند که داروهای ضدافسردگی استاندارد کارساز نبوده‌اند؛ وضعیتی که اصطلاحاً به آن افسردگی مقاوم به درمان می‌گویند. نکته شگفت‌انگیز اینجاست که تقریباً نیمی از افرادی که تشخیص افسردگی دریافت کرده‌اند، ممکن است در این دسته جای بگیرند. این یعنی تعداد قابل‌توجهی از بیماران با داروهای معمولی به آرامش نمی‌رسند و شاید لازم باشد درمان‌های پیشرفته برای آن‌ها در نظر گرفته شود."

اگرچه اثربخشی کتامین و شوک‌درمانی برای این گروه از بیماران ثابت شده است، اما دانشمندان سال‌ها در حسرت فهمیدن «چرایی» این موضوع بودند.

راز درمان‌های افسردگی: خروش آدنوزین در مغز

اکنون پژوهشگران قطعه گم‌شده پازل را پیدا کرده‌اند. آن‌ها کشف کرده‌اند که اثر ضدافسردگی این روش‌ها ناشی از ایجاد موج‌های ناگهانی «آدنوزین» (Adenosine) است. آدنوزین یک مولکول پیام‌رسان حیاتی در بدن انسان است که وظایف متعددی بر عهده دارد. این وظایف عبارت‌اند از: گشاد کردن عروق خونی، تنظیم سیستم عصبی سمپاتیک (Sympathetic nervous system)، کاهش فشار خون و ضربان قلب، و البته تنظیم خلق‌وخو.

در مطالعه‌ای که نتایج آن در ژورنال معتبر نیچر (Nature) منتشر شد، محققان با استفاده از مدل‌های موش آزمایشگاهی دریافتند که سیگنال‌دهی آدنوزین، شاه‌راه اصلی برای اثرات ضدافسردگی کتامین و ECT است.

دکتر وانگ درباره اهمیت این کشف می‌گوید:

"اینکه فهمیدیم سیگنال‌دهی آدنوزین موتور محرک اثرات ضدافسردگی کتامین و ECT است، اتفاق بسیار بزرگی است. این کشف یک «مسیر مشترک» را در زیست‌شناسی مغز مشخص می‌کند و توضیح می‌دهد چرا وقتی سایر روش‌ها شکست می‌خورند، این درمان‌ها می‌توانند به سرعت عمل کنند. این یافته دریچه‌ای را برای ساخت داروهای جدیدی باز می‌کند که مستقیماً روی آدنوزین اثر می‌گذارند و می‌توانند روش‌های ایمن‌تر و مقیاس‌پذیرتری برای کمک به مردم باشند."

پیرو این مطالعه، مقاله‌ای تفسیری در نشریه «طب مغز» (Brain Medicine) منتشر شد که نقش پررنگ و بحث‌برانگیز کافئین در افسردگی را زیر ذره‌بین برد.

اینجاست که به پارادوکس قهوه می‌رسیم: کافئین ظاهراً از فرد در برابر ابتلا به افسردگی محافظت می‌کند، اما هم‌زمان گیرنده‌های آدنوزین را (که برای درمان لازم‌اند) مسدود می‌کند. نویسندگان مقاله این پرسش حیاتی را مطرح کردند که تداخل کافئین با گیرنده‌های آدنوزین چه تأثیری بر موفقیت درمان دارد و خواستار تحقیقات بیشتر شدند.

آدنوزین؛ کلید طلایی عملکرد ضدافسردگی

در مطالعه مربوط به آدنوزین، پژوهشگران از حسگرهای پیشرفته‌ای استفاده کردند که به‌صورت ژنتیکی برای ردیابی آدنوزین کدگذاری شده بودند. آن‌ها به موش‌ها دوز پایینی از کتامین (۱۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم) تزریق کردند که خاصیت ضدافسردگی دارد اما باعث بیهوشی کامل نمی‌شود، و سپس تغییرات شیمیایی مغز آن‌ها را رصد کردند.

بلافاصله پس از تزریق، افزایش سریع و پایداری در میزان آدنوزین خارج سلولی در دو ناحیه مهم مغز دیده شد: «قشر پیش‌پیشانی میانی» و «هیپوکمپ» (Hippocampus). این دو ناحیه ارتباط مستقیمی با اختلال افسردگی اساسی (Major Depressive Disorder) دارند.

نکته جالب این بود که وقتی پژوهشگران گیرنده‌های آدنوزین را مسدود یا تخلیه کردند، کتامین دیگر هیچ اثری نداشت. این آزمایش ثابت کرد که همان خروش آدنوزین، عامل اصلی درمان بوده است.

آن‌ها همچنین روش غیرتهاجمی دیگری به نام «هیپوکسی متناوب حاد» (aIH) را آزمایش کردند که شامل کاهش کنترل‌شده اکسیژن است. مشخص شد این روش نیز اثر ضدافسردگی مشابهی دارد و دقیقاً از طریق تحریک سیگنال‌دهی آدنوزین عمل می‌کند.

کافئین و معمای پارادوکس قهوه

کافئین پرمصرف‌ترین داروی روان‌گردان در جهان است و ذاتاً کارش مسدود کردن گیرنده‌های آدنوزین است (آنتاگونیست گیرنده). پس سؤال اصلی این است: آیا مصرف کافئین می‌تواند اثرات درمانی کتامین، ECT و aIH را خنثی کند؟

دکتر وانگ در گفتگو با مدیکال نیوز تودی (Medical News Today) توضیح داد: "کافئین گیرنده‌های آدنوزین را مسدود می‌کند و تحقیقات نشان می‌دهد که این کار عملاً می‌تواند با اثرات ضدافسردگی کتامین و ECT تداخل داشته باشد؛ دست‌کم در حیوانات آزمایشگاهی این‌طور بوده و احتمالاً در انسان‌ها نیز صادق است."

شرح پارادوکس

دکتر وانگ این تضاد را چنین باز می‌کند:

"بنابراین، نوشیدن همیشگی قهوه ممکن است باعث شود بیمار از تمام مزایای این درمان‌ها بهره‌مند نشود. هرچند باید توجه داشت که اثر درازمدت قهوه بر افسردگی، به‌طور کلی کمی محافظت‌کننده به نظر می‌رسد (که احتمالاً دلایل دیگری دارد). داستان هنوز کاملاً شفاف نیست، اما اگر یک درمان خاص برای اثرگذاری به خروش آدنوزین وابسته باشد، کافئین از نظر تئوری می‌تواند مثل یک مانع عمل کند."

وانگ و همکارش خولیو لیسینیو (Julio Licinio) در مقاله خود بیان می‌کنند که کشف نقش آدنوزین، پرسش‌های جدیدی را درباره عادت‌های قهوه‌نوشی در بیماران مقاوم به درمان ایجاد می‌کند. آن‌ها می‌پرسند: آیا مصرف طولانی‌مدت کافئین اثر محافظتی دارد؟ و آیا مصرف حاد (یعنی نوشیدن قهوه درست نزدیک به زمان درمان) باعث شکست درمان می‌شود؟

مطالعات همه‌گیرشناسی (اپیدمیولوژیک) نشان داده‌اند که مصرف منظم قهوه می‌تواند خطر ابتلا به افسردگی را تا ۲۵ درصد کاهش دهد. اما نگرانی اینجاست که برای گروه مقاوم به درمان، این عادت ممکن است اثربخشی داروها را کم کند.

پرهیز از کافئین پیش از درمان؛ راهکار احتمالی

در بدن افرادی که به‌طور منظم کافئین مصرف می‌کنند، گیرنده‌های آدنوزین دچار پدیده‌ای به نام «افزایش تنظیم» (Upregulation) می‌شوند؛ یعنی بدن برای جبران، گیرنده‌های بیشتری می‌سازد و گیرنده‌های بیشتری در هر لحظه فعال هستند. این مکانیسم می‌تواند دلیل اثرات محافظتی قهوه در درازمدت باشد.

با این حال، محققان پیشنهاد می‌کنند با وجود مفید بودن مصرف عادتی قهوه، نوشیدن آن در ساعات منتهی به درمان با کتامین یا ECT ممکن است کار را خراب کند.

دکتر وانگ می‌گوید:

"علم با سرعتی باورنکردنی در حال پیشرفت است. آدنوزین حالا به عنوان بازیگر اصلی در درمان‌های سریع افسردگی شناخته می‌شود و فاکتورهای سبک زندگی مثل مصرف کافئین، شاید خیلی بیشتر از تصور قبلی ما اهمیت داشته باشند. هر کسی که قصد دارد تحت درمان با کتامین یا ECT قرار گیرد، بهتر است قبل از شروع با تیم درمان خود درباره مصرف کافئین مشورت کند و گوش‌به‌زنگ اخبار جدید این حوزه باشد."

توصیه کاربردی دکتر وانگ به بیماران چنین است:

"اگر کسی برای درمان با کتامین یا ECT وقت رزرو کرده، منطقی است که قبل از آن دور کافئین را خط بکشد. هنوز دستورالعمل رسمی صادر نشده، اما با توجه به مدت ماندگاری کافئین در بدن، نخوردن قهوه یا نوشیدنی‌های انرژی‌زا دست‌کم برای یک روز کامل (حدود ۲۴ ساعت) قبل از درمان، رویکردی محتاطانه است که پزشکان ممکن است پیشنهاد کنند."

با این حال، او تأکید کرد که برای پاسخ قطعی به این پرسش‌ها، تحقیقات بیشتری لازم است:

"چیزی که الان واقعاً به آن نیاز داریم، مطالعات بالینی روی انسان‌هاست تا مستقیماً ببینیم مصرف کافئین چقدر روی نرخ موفقیت کتامین و ECT تأثیر می‌گذارد. همچنین باید مشخص شود بهترین زمان برای قطع مصرف کافئین قبل از درمان (دوره پاک‌سازی) چقدر است. علاوه بر این، باید به دنبال درمان‌هایی باشیم که هم‌سو با سیگنال‌دهی آدنوزین عمل کنند، نه در خلاف جهت آن. درک تفاوت‌های فردی مثل ژنتیک و سرعت سوخت‌وساز بدن هم می‌تواند به ما کمک کند تا در آینده نسخه‌های دقیق‌تری برای هر فرد بپیچیم."