کم‌خونی در کودکان: علل و درمان

کمبود آهن شایع‌ترین کمبود مواد مغذی بدن و عامل کم‌خونی در سطح جهانی است که به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه در تقریباً تمامی کودکان 0 تا 6 سال و زنان باردار مشاهده می‌شود. کمبود آهن یکی از عوامل کم‌خونی است؛ اما این بدان معنا نیست که همواره این دو بیماری با یکدیگر همراه‌اند. بدن هنگامی‌که آهن کافی دریافت نمی‌کند، ابتدا ذخایر آهن موجود را مصرف می‌کند. پس از اتمام آن، سطح هموگلوبین برای مدتی همچنان پایدار می­ماند که در این وضعیت، باوجود فقر آهن، کم‌خونی ایجاد نشده است؛ اما با ادامه‌دار شدن این وضعیت کمبود آهن منجر به کم‌خونی می­شود. کم‌خونی حالتی است که مقدار گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین بدن به نسبت 5 درصد از مقدار موردنیاز آن در افراد سالم، کاهش یابد.

عوامل بروز فقر آهن

شایع‌ترین علل کم‌خونی فقر آهن در کودکان مصرف ناکافی در کنار رشد سریع نوزاد، وزن کم هنگام تولد و از خونریزی دستگاه گوارش به دلیل مصرف بیش‌ازحد شیر گاو است. در دوره داخل رحمی، تنها منبع آهن عبور آهن از جفت است. در دوره آخر بارداری کل مقدار آهن در جنین 75 میلی‌گرم بر کیلوگرم است. لذا کم‌خونی فیزیولوژیکی در دوره پس از زایمان ایجاد می‌شود و در صورت عدم از دست دادن مقدار خون قابل‌توجه، ذخایر آهن برای تولید گلبول قرمز لازم در 6 ماه اول زندگی کافی است. در نوزادانی که کم‌وزن‌اند و یا هنگام تولد خون از دست می­دهند، این ذخایر زودتر تمام می‌شود. تأخیر در بستن بند ناف ممکن است وضعیت را بهبود بخشد و خطر کمبود آهن را کاهش دهد.

میزان آهن موجود در شیر مادر در ماه اول در بالاترین حد است، اما در دوره‌های بعدی به‌تدریج کاهش می‌یابد و تقریباً در ماه پنجم تا 3/0 میلی‌گرم در لیتر کاهش می‌یابد. بااین‌حال، این مقدار از فردی به فرد دیگر متفاوت است. تحقیقات نشان داده است که رژیم غذایی مادر تأثیری بر میزان آهن موجود در شیر مادر ندارد. مقدار آهن دریافتی از شیر مادر کم، اما جذب آن بالاست. غذاهای دیگری که در 6 ماه اول به کودک داده می‌شود، جذب آهن موجود در شیر مادر را مختل می‌کند؛ بنابراین، این غذاها باید در وعده‌های غذایی جداگانه داده شوند. می­توان نتیجه گرفت، آهن دریافتی نوزادان کمتر از مقدار موردنیاز برای رشد است؛ بنابراین بدن در 6 ماهه اول از آهن موجود در ذخایر آهن خود استفاده می‌کنند تا میزان آهن دریافتی از غذاها افزایش یابد.

در بیماران و به‌ویژه در بچه­های بزرگ‌تر از 6 سال، درصورتی‌که به درمان خوراکی آهن پاسخ ندهند، از دست دادن خون می‌بایست یک علت زمینه‌ای در نظر گرفته شود. کم‌خونی مزمن فقر آهن که با خونریزی پنهان ایجاد می‌شود با نرخ نسبتاً کمتری در کودکان مشاهده می‌شود و ممکن است درنتیجه مشکلات گوارشی رخ دهد. بیماری‌های انگلی نیز ممکن است علت کمبود آهن باشند. در حدود 2 درصد دختران نوجوان نیز به دلیل بلوغ و قاعدگی، کم‌خونی فقر آهن مشاهده می‌شود.

علائم بیماری فقر آهن

ارتباط مستقیم کمبود آهن با کمبود اکسیژن‌رسانی، روی اکثر اندام بدن اثرگذار است. برخی از پرتکرارترین علائم فقر آهن شامل:

درمان کم‌خونی ناشی از کمبود آهن

مهم‌ترین قدم در درمان فقر آهن، تشخیص عامل آن و جبران کمبود این حیاتی است. آهن به دو صورت هم و غیر هم در مواد غذایی یافت می‌شوند که نوع اول تنها در فرآورده گوشتی موجود است و جذب بسیار بالاتری دارد؛ بنابراین افزایش گوشت در فرآورده آن گام مهمی در درمان فقر آهن است. تخم‌مرغ، حبوبات، سبزیجات سبز و میوه‌های خشک دیگر منابع غنی از آهن‌اند؛ بنابراین اصلاح رژیم غذایی به‌ویژه در گیاهخواران اولین راه‌حل است.

درمان کم‌خونی با مکمل‌های خوراکی به دلیل صرفه اقتصادی و عوارض جانبی کم، بهترین انتخاب است. فرآورده‌های آهن به دو صورت آهن فروس (Fe²⁺) یا فریک (Fe³⁺) یافت می‌شنود. فروس، فرم بیولوژیکی آهن نامیده می‌شود زیرا تنها فرم آهن است که در بدن انسان جذب می‌شود؛ بنابراین فراورده‌های خوراکی آهن باید دارای Fe²⁺ باشند. متداول‌ترین فرآورده‌های خوراکی آهن شامل فروس سولفات، فروس گلوکونات، فروس فومارات و فروس سوکسینات هستند. سولفات آهن ارزان است و جذب بسیار خوبی دارد اما عوارض جانبی نظیر سوزش معده، حالت تهوع، استفراغ و یبوست را می‌تواند به دنبال داشته باشد. لیپوزومال، فروس کمپلکس با پلی­ساکاریدها و محصولات حاوی آهن هم از انواع جدیدتر فرمولاسیون‌های آهن هستند.

مقدار بیش‌ازحد مصرف آهن می‌تواند باعث مسمومیت و یا حتی مرگ شود؛ بنابراین مقدار آهن مصرفی می‌بایست تحت نظر پزشک متخصص کنترل شود. مقدار توصیه‌شده مصرف آهن در کودکان به تفکیک سن در جدول زیر آورده شده است.

تحقیقات نشان داده است که ویتامین C ممکن است باعث افزایش جذب آهن شود؛ بنابراین مکمل‌های ترکیبی می‌توانند درمان را تسریع کنند اگرچه این مکمل‌ها قیمت بالاتری دارند و معمولاً مقدار ویتامین آن‌ها کافی نیست. در صورت عدم دسترسی، می‌توان از مواد سرشار از ویتامین C مانند توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی و سبزیجات برگ تیره در کنار مکمل آهن استفاده نمود.

به‌طورکلی آهن را نباید همراه با غذا مصرف کرد زیرا ترکیباتی نظیر تانن­ها و فسفات­ها با اتصال به آهن جذب آن را مختل می‌کنند. به‌علاوه خوراکی و نوشیدنی‌های کلسیم‌دار مانند شیر، غلات، قهوه، چای و تخم‌مرغ نباید پس از مصرف آهن، استفاده شوند.

معرفی بهترین مکمل‌های آهن کودکان

تقاضای بالا منجر به تولید و عرضه طیف گسترده‌ای از محصولات دارویی جهت درمان کمبود آهن شده است. مکمل‌ها به‌صورت شربت، قرص و قطره برای کودکان در بازار موجود است. باید توجه داشت که از محصولات ویژه بزرگ‌سالان برای مصرف کودکان استفاده نشود زیرا مقادیر آهن بسیار بالاتری دارند که مناسب کودکان نیست. در ادامه به معرفی انواع مکمل‌های خوراکی آهن به تفکیک نوع مصرف می‌پردازیم.

قطره آهن

متداول‌ترین نوع مصرف آهن قطره آن است. یک گزینه مناسب برای کودکانی که به قرص و شربت روی خوشی نشان نمی‌دهند. قطره آهن می‌بایست به میزان مناسب با یک قطره‌چکان در قسمت انتهایی حلق کودک ریخته شود. برای جلوگیری از سیاه شدن دندان‌ها، آن‌ها با گاز استریل پاک‌ کرده یا مسواک بزنید. همچنین می‌توان قطره را با آبمیوه رقیق کرد یا پس از مصرف قطره کمی آب نوشید. انواع قطره‌های موجود در بازار در جدول زیر معرفی‌شده‌اند که با توجه به گروه سنی هدف و ویژگی‌های هر محصول، می‌توان بهترین قطره آهن را انتخاب نمود.

شربت آهن برای درمان کم خونی در کودکان

شربت‌های آهن معمولاً دارای طعم‌دهنده هستند تا طعم فلزی آهن را از بین برده و برای کودکان خوشایندتر باشند. اغلب این شربت‌ها با ویتامین‌های مختلف غنی‌شده‌اند که توصیه می‌شود تنها در صورت نیاز کودک از آن‌ها استفاده نمود. شربت ول­کید را داروسازی البرز تحت لیسانس Vitabiotics انگلستان تولید می‌کند. اگر نسبت به نحوه تولید داروها حساس هستید این شربت یک گزینه مناسب است زیرا تولید آن بدون آسیب به حیوانات انجام می‌شود. این شربت طعم وانیلی دارد و فاقد لاکتوز و حاوی ویتامین B9 و B12 است. مناسب کودکان بالای 2 سال است. این شرکت دو نوع دیگر از مکمل‌های آهن نیز تولید می‌کند که مناسب مصرف بزرگ‌سالان نیز هست و مصرف آن در دوران بارداری، قاعدگی و نیز برای گیاهخواران توصیه می‌شود.

شربت آیروفیکس تحت لیسانس دایونیکس فارما آلمان مناسب کودکان بالای 3 سال با طعم توت‌فرنگی و ویتامین‌های B12، B6 و آنتی‌اکسیدان است که دندان‌ها را نیز سیاه نمی‌کند. در ایران نیز شرکت فرشته جویان شربت آهن سندروس را مخصوص کودکان 2 تا 12 سال تولید می‌کند. این شربت طعم پرتقالی و ویتامین‌های B و C کمپلکس دارد.

قرص و کپسول آهن، راهی برای درمان کم خونی در کودکان

مکمل‌های آهن جامد را به شکل‌های مختلفی مانند قرص‌های جویدنی، پاستیلی و پودری تولید می‌کنند. بسته به ذائقه کودک، می‌توان از جویدنی‌ها استفاده نمود که معمولاً کودکان باعلاقه می‌خورند یا مکمل‌های پودری را در غذاهایی مانند فرنی، ماست یا پوره به کودکان داد؛ اما به‌طورکلی نسبت به دو دسته اول، قرص‌های آهن کمتر در کودکان استفاده می‌شوند و اغلب آن‌ها مناسب بزرگ‌سالان تهیه می‌شوند.

کپسول فروفورت گاین محصول داروسازی عبیدی، ترکیبی از فروس گلاسین سولفات و اسیدفولیک است که برای همه سنین قابل‌مصرف می‌باشد. کپسول سیدرال آی­ان­تی تحت لیسانس فارمانوترا ایتالیا است. این کپسول حاوی آهن سوکروزومیال است که به‌صورت مستقیم در روده جذب می‌شود و برای همه سنین قابل‌مصرف است. کپسول فلیپ 20 های هلث تولید داروسازی پورسینا مناسب افراد بالای 12 سال است و حاوی ویتامین‌های B12، B6 و B9 و ویتامین C است.